همانطور که اشخاص اعم از حقیقی و حقوقی می توانند با اراده خود قراردادی را ایجاد کنند، نیز قادر خواهند بود قراردادی را پایان دهند. اراده و تصمیم طرفین قرارداد مبنی بر خاتمه قرارداد را اقاله می گویند یعنی همان اشخاصی که قرارداد را منعقد نموده اند یا قائم مقام آن ها می توانند با رضایت و توافق یکدیگر قرارداد را اقاله کنند.

اقاله در قانون مدنی

مواد 283 تا 288 قانون مدنی به بحث اقاله پرداخته و آثار و احکام آن را بیان کرده است. باید توجه داشت که اقاله خود قرارداد است بنابراین وجود شرایط عمومی قراردادها برای انعقاد اقاله در طرفین شرط صحت و معتبر بودن آن است.

طرفین در توافق راجع به اقاله آزاد اند یعنی لازم نیست با اقاله حتما تمام قرارداد را خاتمه دهند بلکه اقاله ممکن است ناظر به بخشی از قرارداد باشد، در این صورت آن بخشی که اقاله نشده است معتبر خواهد بود و طرفین به همان نسبت باقی مانده در برابر یک دیگر مسئول هستند. برای مثال دو شخص قراردادی را منعقد نموده اند که 1000 کیلو گندم در برابر هر کیلو 100 هزار تومان فروخته شود، طرفین با یکدیگر توافق می کنند که به میزان 200 کیلو گندم از این قرارداد را اقاله کنند در این صورت قرارداد اصلی به اندازه 800 کیلو گندم در ازای هر کیلو 100 هزار تومان معتبر است.

اثر اقاله
باید بدانید که اثر اقاله نسبت به آینده است یعنی از روزی که قرارداد اصلی اقاله می شود دیگر اعتباری ندارد اما تا آن لحظه قرارداد معتبر بوده و حقوق و تعهدات مندرج در آن میان طرفین لازم الاجرا بوده است بنابراین درصورتی که بخشی از قرارداد انجام شده باشد باید در هنگام اقاله محاسبه و پرداخت شود برای مثال اگر طرفین قرارداد رنگ آمیزی خانه را به طور کامل منعقد نموده بودند اما پس از رنگ آمیزی یکی از اتاق ها قرارداد را اقاله کنند، باید به همان میزان محاسبه و هزینه آن پرداخت شود. همچنین اگر مورد معامله تحویل داده شده و پولی برای آن پرداخت شده است باید به صاحب اصلی آن مسترد شود.
اراده طرفین در اقاله با توجه به نوع قرارداد اصلی و اوضاع و احوال روابط طرفین ممکن است از طریق انجام بیان یا نوشتن صریح یا به صورت ضمنی و با افعال طرفین ابراز شود برای مثال اگر طرفین قرارداد فروش خانه ای را منعقد نموده اند که سند رسمی نیز منتقل شده است لازم است اقاله نامه ای کتبی تنظیم نموده و تشریفات تنظیم مجدد سند رسمی را طی کنند اما اگر در قرارداد خرید خودرو هیچ یک از طرفین اقدامی در جهت تحویل خودرو و پرداخت پول نکنند می توان چنین برداشت کرد که قصد اقاله قرارداد فروش خودرو را داشته اند.
در صورتی که مورد معامله بیع منافع و نماآتی داشته باشد، منافع و نماآت منفصله متعلق به خریدار است به این دلیل که قرارداد اصلی تا لحظه اقاله معتبر بوده و آثار خود را به جای می گذاشته است، اما منافع متصل متعلق به فروشنده است.

در هنگام تنظیم اقاله نامه لازم است به نکات ذیل توجه شود:
1. در ابتدا در مقدمه می توان به سابقه روابط طرفین، علت تصمیم به اقاله قرارداد، خلاصه اموری که در مدت قرارداد انجام شده است، صورتجلسه هایی که تنظیم کرده اند و … صحبت نمود. نگارش چنین مقدمه ای سابقه قرارداد را مشخص نموده و در تفسیر بعدی اقاله بسیار کمک کننده خواهد بود.
مشخصات هر دو طرف اقاله نامه باید به طور کامل نوشته شود.
2. موضوع اقاله باید طوری که مبهم و مجهول نباشد نوشته شود یعنی به طور دقیق به قراردادی که مورد اقاله است اشاره شده و بیان شود تمام قرارداد اقاله می گردد یا هنوز بخشی از آن معتبر است. همچنین باید مشخصات مورد معامله که می تواند خانه، ماشین، رنگ آمیزی خانه و … باشد به طور کامل تشریح شود.
3. در بخش بعدی می توان به کارها و فعالیت های انجام شده، هزینه های پرداخت شده و کلیه مواردی که طرفین در طول مدت قرارداد اصلی انجام داده اند به طور مفصل اشاره کرد.
4. پس از انعقاد اقاله اگر باید مورد معامله و پول پرداختی مسترد شود یا خدمات و کارهای انجام شده محاسبه و هزینه آن پرداخت شود، به صورت دقیق و کامل نوشته شده و مدت انجام آن در اقاله نامه تعیین گردد.
5. منافع به وجود آمده از زمان انعقاد قرارداد اصلی تا زمان اقاله و تعلق آن به هر یک از طرفین باید مشخص شود. همچنین درصورتی که در مدت اعتبار قرارداد مالکیت های فکری ایجاد شده است لازم می باشد مالک آن ها و در صورت لزوم تشریفات نقل و انتقال و ثبت اموال فکری و زمان انجام آن مشخص شود. یا اگر کسب و کاری در مدت قرارداد اصلی به راه افتاده است باید درصد مشارکت طرفین یا توافقات راجع به آن کاملا نوشته شود.

سخن پایانی
در پایان باید گفت درست است که اقاله به منظور از بین بردن یک قرارداد میان طرفین تنظیم می شود اما ممکن است اقاله حاوی تعهدات جدید باشد که برای طرفین لازم الاجراست برای مثال اگر اطلاعاتی میان طرفین رد و بدل شده که باید محرمانگی آن تا مدت معینی حفظ شود یا نیاز به تعیین مرجع حل اختلافی برای حل و فصل اختلافات ناشی از اقاله نامه است و … همه این موارد را می توان در اقاله نامه پیش بینی نمود. بنابراین در هنگام تنظیم یک اقاله حتما از مشاورین حقوقی متخصص در قرارداد ها کمک گرفته تا قراردادی جامع منعقد نمایید.

نویسنده: محمدمهدی فتاحیان