برنامه نویسی و تولید نرم افزار ها علاوه بر این که یک تخصص است ، یک نوع هنر نیز می باشد. این که می گوییم تولید نرم افزار می تواند نوعی هنر به شمار آید از این جهت است که برنامه نویس با شناخت مخاطب و نیاز های او ، می تواند به تولید نرم افزاری اقدام کند که کاربر بهترین بهره را از آن ببرد. بسیار نرم افزار های مفیدی را دیده ایم که علی رغم نیاز مبرم به آن ، آن را از سیستم یا گوشی خود حذف نموده ایم. چرا؟ چون نحوه کار با آن را دوست نداشته ایم. درست است که خیلی وقت ها نرم افزار ها به سفارش ، تولید می شوند اما نظرات تخصصی تولید کننده نرم افزار یا برنامه نویس در جذاب و کاربردی تر بودن نرم افزار به شدت می تواند موثر باشد.
با این مقدمه ، می خواهیم به این مهم بپردازیم که با توجه به اهمیت برنامه نویسی ، قانون گذار ، چه حمایتی از برنامه نویس و تولید کننده نرم افزار کرده است؟
حقوق ناشی از تولید نرم افزار مانند همه اقسام حقوق مالکیت فکری شامل حقوق مادی و معنوی می گردد. اما با توجه به قانون حمایت از حقوق پدید آورندگان نرم افزارهای رایانه ای و آیین نامه اجرایی آن ، دو فرض در تولید نرم افزار را باید از هم تفکیک کرد و در هر فرض بررسی نمود که چه حقوقی به تولید کننده نرم افزار تعلق می گیرد.
فرض اول
بر مبنای یک اصل قانونی که مقنن در ماده ۱ قانون مورد اشاره در خصوص آن صحبت کرده است ، هر کس نرم افزاری را تولید کند ، مالک آن محسوب می شود و کلیه حقوق مادی و معنوی ناشی از آن نیز متعلق به خود اوست : “حق نشر، عرضه، اجرا و حق بهره برداری مادی و معنوی نرم افزار رایانهای متعلق به پدید آورنده آن است. ” قانون گذار حتی پا را فراتر نهاده و “نحوه تدوین و ارائه دادهها درمحیط قابل پردازش
رایانهای” را نیز مشمول حمایت قرار داده است. همچنین باید دانست که نام، عنوان و نشانه ویژهای که معرف نرم افزار است از حمایت قانون برخوردار است و هیچ کس نمیتواند آنها را برای نرم افزار دیگریاز همان نوع یا مانند آن به ترتیبی که القای شبهه کند بکار برد.
فرض دوم
گاه مشاهده می شود افراد ترجیح می دهند که تولید نرم افزار خود را به دیگران واگذار کنند. به بیان دیگر همچنان که امکان برون سپاری یا خرید خدمت یا سفارش در خیلی از امور به دیگران هست در خصوص نرم افزار هم این امکان فراهم است. پرسشی که طرح می شود آن است که در این فرض سفارش دهنده (کارفرما) که معمولا هزینه ای هم جهت سفارش نرم افزار متحمل شده است مالک نرم افزار است یا تولید کننده نرم افزار؟
ماده ۶ قانون حمایت از حقوق پدید آورندگان نرم افزارهای رایانه ای این فرض را پیش بینی کرده است، متن این ماده بدین شرح است:
پدید آوردن نرمافزارها ممکن است ناشی از استخدام و یا قرارداد باشد در این صورت :
الف – باید نام پدید آورنده توسط متقاضی ثبت به مراجع یاد شده در این قانون به منظور صدور گواهی ثبت، اعلام شود.
ب – اگر هدف از استخدام یا انعقاد قرارداد، پدید آوردن نرمافزار مورد نظر بوده و یا پدید آوردن آن جزء موضوع قرارداد باشد، حقوق مادی مربوطو حق تغییر و توسعه نرمافزار متعلق به استخدام کننده یا کارفرما است، مگر اینکه در قرارداد به صورت دیگری پیش بینی شده باشد.
پس در فرض فوق و در صورتی که طرفین قرارداد در خصوص مالکیت نرم افزار سکوت کرده باشند یا فرضی خلاف فرض مد نظر قانون را پیش بینی نکنند ، حقوق مادی نرم افزار متعلق به کارفرما و حقوق معنوی آن متعلق به پدیدآورنده نرم افزار می باشد.
نکات تکمیلی :
- مدت حمایت از حقوق مادی و معنوی نرم افزار چقدر است؟
حمایت معنوی از تولید کننده نرم افزار محدود به زمان خاصی نیست و غیر قابل انتقال هست . اما در مورد حمایت از حقوق مادی ، مدت حمایت سی سال از تاریخ پدید آوردن نرم افزار می باشد.
- حقوق معنوی شامل چه مواردی است؟
حقوق معنوی نرمافزار رایانهای بدون اینکه منحصر به این تعبیر باشد عبارت است از حق انتسابنرمافزار به پدیدآورنده آن و محدود به زمان و مکان نیست و غیرقابل انتقال است. البته باید دانست که پاداش، جایزه نقدی و امتیازاتی که در مسابقات علمی، هنری و ادبی طبق شرایط مسابقه به آثار موردحمایت تعلق میگیرد، متعلق به پدیدآورنده آن خواهد بود.
- حقوق مادی نرم افزار شامل چه مواردی است؟
بر اساس قانون ، حقوق مادی نرمافزار رایانهای بدون اینکه منحصر به مصادیق زیر باشد : عبارت از حق استفادهشخصی، حق نشر، حق عرضه، حق اجرا، حق تکثیر و هر گونه بهرهبرداری اقتصادی است و قابل نقل و انتقالمیباشد.
نشر عبارت است از قراردادن نرمافزار در معرض استفاده عموم اعم از اینکه بر روی یکی از حاملهایرایانهای، تکثیر شده یا به منظور فوق در محیط های رایانهای قابل استفاده برای دیگران قرار داده شود.
عرضه عبارت است از ارائه نرمافزار برای استفاده شخص یا اشخاص معین دیگر در زمان یا مکانمحدود و برای بهرهبرداری مشخص.
اجرا عبارت است از استفاده عملی و کاربردی از نرمافزار در محیط های رایانهای.
- قابلیت نقل و انتقال حقوق مادی و معنوی
حقوق مادی نرم افزار مانند هر حق مادی دیگر قابلیت نقل و انتقال دارد اما در فرض انتقال کلی یا جزئی ، .اشخاصی که اجازه نشر یا عرضه یا اجرای نرمافزاری را که دیگری پدیدآورده است به دست آوردهاند مکلفند نام پدیدآورنده را نیز در نسخ عرضه شده ذکر نمایند مگر اینکه با پدیدآورنده به گونهای دیگر توافق شدهباشد. اما هم چنان که می دانیم حقوق معنوی وابسته به شخصیت فرد بوده و غیر قابل انتقال است